Forsetakosningar á Íslandi

Ég er fastur pistlahöfundur í norsku dagblaði, hér er júnípistillinn sem birtist þar í dag.

30. júní næstk. verða forsetakosningar á Íslandi 6 frambjóðendur gefa kost á sér. Núverandi forseti Ólafur Ragnar Grímsson hefur setið 4 kjörtímabil eða svipað og fyrrverandi forsetar. Eins og flestir höfðu reiknað með lýsti Ólafur því yfir í nýársávarpi sínu, að nú væri nóg komið og hann vildi snúa sér að persónulegum verkefnum. Þvert á þetta fór nánasti samstarfsmaður Ólafs af stað með undirskriftasöfnun um að hann gæfi áfram kost á sér.

Mikil nettenging íslendinga gerir mögulegt að safna saman miklum fjölda nafna. En það fyrirkomulag sem notast er við er meingallað því þar getur hver sem er skráð inn hvaða nafn sem er, sem veldur því margir sem telja að niðurstaðan sé vart marktæk. Í undirskriftasöfnuninni um endurkjör forsetans voru liðlega 30 þúsund nöfn, þar á meðal voru þeir félagar Mikki Mús og Andrés Önd sem skoruðu eindregið á Ólaf að gefa áfram kost á sér.

Ólafur flutti í kjölfar þessa ávarp í öllum fréttamiðlum þar sem hann sagðist ekki geta móðgað þjóðina með því að hunsað vilja hennar og myndi því gefa kost á sér hálft kjörtímabil, en það væri sá tími sem tæki hann að leiða þjóðina út úr þeim vanda sem hún glímdi við. Þegar Ólafi var bent á að þetta væri fullkotroskin fullyrðing, auk þess að það stæðist ekki að bjóða sig fram til hluta kjörtímabilsins, mætti hann í annað viðtal þar sem hann sór af sér fyrri yfirlýsingar og sagði þær spuna andstæðinga sinna.

Ólafur Ragnar Grímsson var kjörinn árið 1996 með 41% atkvæða. Andstæðingar hans skiptust í tvær nánast jafnstórar fylkingar, hvor um sig með tæplega 30% atkvæða. Ólafur sem áður hafði verið einn af umdeildustu stjórnmálamönnum landsins fór rólega af stað og fylgdi þeim víðtæka skilning að forsetinn ætti ekki að vera beinn þátttakandi í stjórnmálaumræðunni með afstöðu í umdeildum málum, frekar að vera sameiningartákn sem gæti leitt þjóðina á erfiðum tímum.

Þegar dansinn í kringum gullkálfinn blindaði fólk upp úr aldamótum og íslenskir athafnamenn fóru um heiminn í einkaþotum með vasana fulla af lánsfé fengnu með vafasömum hætti og keyptu upp fyrirtæki, var forsetinn fylgisveinn þeirra og flutti lofræður fullar af yfirgengilegri þjóðrembu. Frægust er ræða hans í Lundúnum 3. maí 2005 er bar titilinn „How to Succeed in Modern Business: Lessons from the Icelandic Voyage“ og lauk með þessum velþekktu orðum : „You ain‘t seen nothing yet.“

Forsetinn var því ekki ofarlega á vinsældarlista þjóðarinnar eftir Hrunið og gat þar af leiðandi ekki verið hið leiðandi sameiningarafl sem þjóðin þurfti nauðsynlega á að halda. Hávær krafa var í samfélaginu að stofnanir settu sér ákveðnar siðareglur, þessu hafnaði Ólafur algjörlega og svaraði beiðni Alþingi þar um með miklum þótta.

Í núgildandi stjórnarskrá er ákvæði um málskotsrétt forseta, það er að hafna staðfestingu laga og vísa þeim til þjóðaratkvæðagreiðslu. Ólafur hafði sem stjórnmálafræðiprófessor lýst því yfir árið 1977, að málskotsrétturinn væri dauður bókstafur og enginn fyrrverandi forseta hefði því nýtt hann. Öfugt við þá greiningu lýsti Ólafur þeirri skoðun sinni árið 2010 að við lýðveldisstofnunina árið 1944 hefði það vald sem áður var hjá Alþingi og konunginum verið fært til þjóðarinnar. Forseta lýðveldisins væri ætlað að tryggja þann rétt, vera einskonar öryggisventill.

Á grundvelli þessa hafnaði Ólafur staðfestingar á óvinsælum samþykktum Alþingis og vísaði þeim til þjóðarinnar, með því tókst honum að ná til baka vinsældum með því stilla sér upp sem fulltrúa þjóðarinnar gegn Alþingi, þar sem kjörnir stjórnmálamenn glímdu við hið erfiða verkefni að koma gjaldþrota þjóðarskútunni á flot eftir kerfishrun íslenska hagkerfisins.

Hann nefnir sig sem bjargvætt þjóðarinnar þrátt fyrir að fyrir liggi að málið færi fyrir dómstóla og töluverðar líkur á að tilbaka komi töluvert hærri reikningur en náðst hafði samkomulag um. Verdens Gang, útbreiddasta blað Noregs, birtir til dæmis leiðara um málið 7. marz 2010 og kallaði þjóðaatkvæðið á Íslandi háðung við lýðræðið. Ekki sé hægt bera virðingu fyrir forseta sem með fáheyrðum hætti tekur völd af löglega kjörnu þingi og efnir til þjóðaratkvæðagreiðslu þar sem allir vita fyrirfram hver niðurstaðan verður. Skuldin sé Íslendinga.

Uffe Ellemann Jensen, fyrrv. forsætisráðh. Danmerkur og Mogens Lykketoft, fyrrverandi fjármálaráðherra, voru með vinsælan þátt um stjórnmál líðandi stundar á TV2 í Danmörku. Lykketoft sagði þar að Ólafur væri að misnota vald sitt sem forseti. Mikill meirihluti Alþingis hefði samþykkt Icesave-samninginn en hann síðan hafnað þeim gegn vilja þings. Uffe Ellemann fjallaði einnig um athafnir Ólafs í Berlingske tidende 7. marz 2010 og kallaði þær Fáránleika leikhús, vegna þess að nýr og hagstæðari samningur lá á borðinu þegar Ólafur tók þá ákvörðun að vísa málinu til þjóðarinnar.

Í tillögum Stjórnlagaráðs að nýrri Stjórnarskrá er stutt við málskotsréttinn en hann gerður skýrari og færður til þjóðarinnar, þar með er dregið úr völdum forsetans. Í drögum Stjórnlagaráðs er rauði þráðurinn að þeir sem byggi Ísland sitji við sama borð. Þeir sem hafa hag af því að engar breytingar verði á íslensku samfélagi berjast hatrammlega gegn því að ný Stjórnarskrá verði borinn undir þjóðina.

Ólafur er fastur gestur í erlendum fréttastofum með yfirlýsingar sem ganga þvert á samþykktir meirihlutans um utanríkisstefnu Íslands, þar á meðal að Norðurlöndin séu helstu óvinir Íslands, þau hafi snúið baki við Íslandi í Hruninu, en Kína ásamt Rússlandi hafi reynst íslendingum vel. Það eru fáir sem skilja þessa fullyrðingu Ólafs þar sem ekki kom nein aðstoð frá þessum löndum, á hinn bóginn komu Norðurlöndin íslendingum til bjargar með stórum lánum á afar hagstæðum kjörum, þegar engin vildi lána íslendingum.

Til skjóli hinnar óljósu stöðu sem Ólafur hefur komið sér í hafa nýlega stofnuð hagsmunasamtök hvatt forsetann til þess að leggja fram frumvarp fram hjá Alþingi varðandi skuldastöðu heimilanna sem myndi kosta ríkissjóð um 400 milljarða króna. Stjórnmálamenn hafa tekist á um þennan vanda á Alþingi en ætíð rekist á hin órjúfanlegu lögmál ríkisreikningsins, skattatekjur og útgjöld. Afstaða Ólafs hefur því hentað vel stjórnarandstöðunni og vitanlega við atkvæðaveiðaveiðar til endurkjörs. Hingað til hafa sitjandi forsetar verið endurkjörnir án sterkra mótframboða, en nú hafa komið fram sterk mótframboð og baráttan um sæti forseta gæti orðið tvísýn.

Ólafur beitti í upphafi baráttu sinnar vel þekktri aðferð til að færa umræðuna inn á það svið sem hann vill hafa hana og binda andstæðinga við það verkefni að hafna og reyna að afsanna fullyrðingum hans. Þessari aðferð hafa klókir stjórnmálamenn beitt hér á landi með góðum árangri. Alltaf þegar svona aðferðum er beitt er ástæða til að hafa áhyggjur af lýðræðinu, því það er svo berskjaldað og viðkvæmt.