Þessi grein var birt í Kjarnanum þann 13 mars síðastliðinn. Greinin var til eftir ákaflega fróðlegan fyrirlestur Þorvalda Gylfsaona prófessors í háskólanum fyrir skömmu um stöðu Ísland og hvernig sú þróun hefði verið. Þorvaldur kom m.a. inn á hið mikla brottfall nema hér á landi. Nokkrir af áheyrendum Þorvaldar ræddu brottfallið og stöðuna á vinnumarkaðnum eftir fyrirlesturinn. Þar greindi ég frá nokkrum af þeim viðhorfum sem hefði komið fram meðal okkar sem hafi starfað innan verkalýðshreyfingarinnar að starfsmenntun í atvinnulífinu og var kvattur til þess að taka þau saman og birta. GG.
Erum við best?
Í alþjóðlegum skýrslum kemur fram að menntastig fólks á íslenskum
vinnumarkaði sé mun lakara en í þeim löndum, sem við viljum helst bera okkur
saman við. Dálkarnir í skýrslunum um brottfall úr skóla særa þjóðarstoltið. Við
erum alin upp í trú um hafa verið leiðandi þjóð í menningarlegu tilliti eins og
sjá megi á skinnhandritunum og glæsilegum afrekum sem bókmenntaþjóð.
Kennslubækur síðustu aldar sem margar hverjar voru ritaðar
af Jónasi í Hriflu innrættu okkur það sjónarmið að við værum eiginlega best, en
fengum ekki að vera það sakir þess að Danir og aðrir útlendingar voru svo
vondir við okkur. Reyndar er þetta sjónarmið áberandi í umræðum núverandi
stjórnmálamanna.
Hagstofa Íslands skilgreinir brottfall þannig að skrái
nemendur í framhaldsskólum sig ekki í skóla ári síðar og hafi ekki útskrifast í
millitíðinni, þá teljast þeir til brottfallsnemenda og þannig fæst sú
niðurstaða að allt að 43% einstaklinga í 1975 árganginum á Íslandi hafi ekki
lokið framhaldsskóla við 24 ára aldur.
Það setur okkur í þá stöðu að vera meðal hinna minnst
menntuðu innan OECD landanna og við erum helmingi lakari en þau Norðurlönd sem eru
næst okkur í mælingunum. Þetta hlutfall skánar nokkuð ef eldri aldursflokkar
eru skoðaðir, greinilegt er að Íslendingar eru seinni til náms en aðrar þjóðir.
Í OECD könnun árið 2012 kemur fram að 67% af aldurshópnum
25-64 ára hafi lokið framhaldskólaprófi hér á landi. Meðal OECD landanna er talið að 80%
hlutfall sé ásættanlegt. Ef hlutfallið er skoðað hjá 25-34 ára aldurshópnum er
það 72% hjá okkur, sem er 10% lægra en meðaltalið er hjá OECD. Öll hin Norðurlöndin
liggja vel yfir 80% hlutfallinu, jafnvel sum yfir 90%. Við erum hins vegar á
svipuðu róli og suður Evrópuþjóðirnar.
Stóran hluta starfsævi minnar
starfaði ég við uppbyggingu menntakerfis atvinnulífsins og var í nánu samstarfi
við kollega mína á hinum Norðurlöndunum. Út frá þeirri reynslu sé ég örfá
haldreipi sem við gætum klifrað upp og lagfært stöðu okkar, alla vega til þess
að sefa aðeins hið særða þjóðarstolt.
Í þessu sambandi er áhugavert
að skoða samsetningu starfsfólks í rafiðnaðargeiranum, starfsgeira sem hefur
rekið umfangsmesta starfsmenntakerfi í íslensku atvinnulífi allt frá árinu 1975
og að jafnaði hefur liðlega fjórðungur starfandi rafiðnaðarmanna sótt árlega
eitt eða fleiri fagtengd eftirmenntunarnámskeið.
Í rafiðnaðargeiranum hafa flest
vel launuð störf orðið til (ég tel viljandi ekki fjármálakerfið með) og ekki
síður þau mest spennandi í hugum unga fólksins. Það endurspeglast í því að rafiðnaðargeirinn
hefur haft um helming allra iðnnema í landinu síðasta áratug.
Ófaglærðir
og faglærðir
Skipta má þeim sem starfa innan
rafiðnaðargeirans í tvo hópa. Í öðrum hópnum eru þeir sem lokið hafa skilgreindri
námsbraut með lokaprófi, þeir teljast faglærðir. Hinir eru að störfum innan
starfsgeirans, en teljast í skýrslum fólk sem féll úr námi, ófaglært fólk á
vinnumarkaði.
Skilgreindar rafiðnaðargreinar eru
rafvirkjun, rafeindavirkjun, rafvélavirkjun, rafveituvirkjun og símsmíði, en aðrir
starfsmenn innan geirans er nefnt tæknifólk í rafiðnaði, við notum ekki orðið
ófaglærður.
Með tæknifólki í rafiðnaði er
átt við fólk sem hefur sérhæft sig innan rafiðnaðargeirans en hefur ekki lokið
námsbraut sem endar með skilgreindu lokaprófi og er þar afleiðandi skráð sem á
lista hinna brottföllnu, og endar sem ómenntað fólk í samanburðarskýrslum,
jafnvel þó þeir séu hámenntaðir á sínu sérsviði. Hér er m.a. um að ræða hina
margskiptu tölvutækni með öllum sínum sérsviðum, forritun, stýrikerfum, samskiptakerfum,
öryggiskerfum, kerfisumsjón, hljóð- og myndstjórn.
Þegar leið á síðustu öld náði
tölvutæknin og netbólan sínu striki sínu og það varð mikill skortur á sérhæfðu
starfsfólki. Fyrirtækin spurðu viðkomandi ekki hvor hann hefði skilgreint
lokapróf, spurningin var „Ræður þú við þetta verkefni?“
Mörg spennandi störf hafa verið
í boði og þetta varð til þess að margir rafiðnaðarnemar hurfu því á þessum árum
burt af skilgreindum rafiðnaðarbrautum í framhaldsskólunum út á vinnumarkaðinn,
og starfsmenntakerfi rafiðnaðarmanna margfaldaðist. Allt þetta fólk er í skýrslunum
í dálkinum yfir brottfall.
Rafiðnaðarmenn bjuggu til sína
eigin menntabraut sem féll að því starfi sem þeir voru í, „Pick and mix
education“ er þetta nefnt á ráðstefnum um starfsmenntun í atvinnulífinu. Einnig
er það mjög algengt að ungt fólk fari erlendis áður en það lýkur námi í
löggiltri iðngrein og lendir í sömu stöðu, það er skráð sem brottfall í
skýrslunum.
Réttur
til náms
Hið hefðbundna skólakerfi verður
alltaf um það bil 6 – 8 árum á eftir tækniþróuninni, það er að segja það er
lágmarkstími sem líður frá tækninýjung kemur fram þar til útskrifast nemi með
þessa nýju þekkingu.
Þrátt fyrir margendurteknar
yfirlýsingar stjórnvalda um að jafna stöðu verknáms og bóknáms fær verk- og
tæknimenntun ákaflega lítið fjármagn hér á landi miðað við það sem gerist í
nágrannalöndum okkar. Verkmenntakennarar hafa minni möguleika til þess að
endurnýja tækniþekkingu sína.
Hér á landi er þessi
viðbragðstími verkmenntaskólanna mun lengri en á hinum Norðurlöndunum vegna
þess að framlag til verkmenntunar hér á landi er mun minna. Starfsmenntun í
atvinnulífinu er margfalt fljótari að bregðast við, eins og sést t.d. á
starfsemi Rafiðnaðarskólans.
Á hinum Norðurlöndunum er
rétturinn til þess að ljúka framhaldskólanámi á kostnað skattborgaranna talin varanleg
eign einstaklingsins, andstætt því sem hér er. Ef við hér á landi hverfum af
einhverjum ástæðum úr framhaldsskólanámi, en viljum síðan ljúka því seinna á
ævinni verðum við að greiða svimandi há námsgjöld, en á hinum Norðurlöndunum
áttu rétt á því að ljúka náminu og færð fjárhagsstyrki til þess.
ASÍ hefur ítrekað en
árangurslaust reynt að fá íslensk stjórnvöld til þess að jafna þessa stöðu, hér
er augljóslega ein ástæða þess hvers vegna við liggjum svona neðarlega í
könnunum OECD. Annað atriði sem stuðlaði ekki síður að þessari breytingu var
fjölbrautarkerfið.
Nánast öllum er beint inn á bóknámsbrautir.
Í því sambandi verður ekki hjá því komist að líta til þess viðhorfs sem ætíð
hefur ríkt gagnvart verknámi, það sé mun lakari kostur en bóknám. Námsráðgjafar
og foreldrar beina unglingum frekar í bóknámsáfanga en verknámsáfanga.
Afnám aga bekkjarkerfisins varð
til þess að námstíminn lengdist og margir voru komnir um og yfir tvítugt þegar
þeir áttuðu sig á því að þeir ætluðu ekki í háskóla og fóru út á vinnumarkaðinn.
Stofnuðu heimili og hófu þá skilgreint iðnnám í kvöldskólum.
Meðalaldur þeirra sem lauk
sveinsprófi fór í kjölfar þessara breytinga að hækka undir lok síðustu aldar. Á
nokkrum árum fór hann frá liðlega tvítugu upp í um þrítugt, þar af leiðandi er stór
hluti þessa fólks í dálknum yfir brottfall.
Sé litið á skiptingu þeirra félagsmanna
Rafiðnaðarsambandsins sem störfuðu í rafiðnaðargreinum, þá tvöfaldast hann á
hverjum áratug frá stofnun sambandsins árið 1970. Fer úr 450 manns við stofnun upp
í um 6.000 árið 2008.
Fjölgun í stéttarfélögum
rafiðnaðarmanna með sveinspróf stóð undir allri fjölgun félagsmanna RSÍ fram
undir árið 1995, en eftir það verður fjölgunin hjá sveinum aðildarfélögum
tiltölulega lítil með tilliti til fjölgunar tæknifólksins, þeirra sem ekki
höfðu verið brautskráðir í skilgreindri námsbraut.
Í Félagi tæknifólks í rafiðnaði
tífaldast hins vegar fjöldi félagsmanna eftir árið 1995 til 2008. Ástæða er
halda því auk þess til haga í þessu sambandi, að nánast allir með sveinspróf í
rafiðnaðargreinum eru félagsmenn í RSÍ, á meðan mikill fjöldi tæknimanna er í
öðrum stéttarfélögum eins og t.d. VR, þannig að fjölgun tæknifólks er gríðarleg
á þessum árum.
Raunlaun
og staða ófaglærðra
Setji menn hins vegar upp
gleraugu kjarasamningsmannsins, þá er fólk með óskilgreinda menntun ákaflega
lítið varið fyrir gríðarlegum sveiflum í launum, á meðan hægt er að halda kjörum
löggiltra starfsgreina með sveinspróf mun hærri.
Fyrirtækin komust ekki upp með
að ráða ófaglært fólk í störfin og greiða því einungis lágmarkslaun kjarasamninganna.
Í nágrannalöndum okkar eru umsaminn taxtakerfi mun nær raunlaunum og flestir á
launum samkvæmt þeim.
Þetta er ein af afleiðingum
gríðarlegra sveiflna hér á landi þar sem samningar um lágmarkslaun eru
yfirleitt orðnir úreltir innan ársfjórðungs vegna þess að útflutningsfyrirtækin
hafa ætíð haft þau tök, að fá stjórnvöld til þess að „leiðrétta
blóðsúthellingalaust of góða kjarasamninga verkalýðsfélaganna“ svo vitnað sé í
orð Hannesar Hólmsteins helsta hugmyndafræðings þeirra sem hafa verið við völd
á Íslandi.
Launakerfunum
hér á landi var ákaflega miðstýrt á tímum verðtryggingar á árunum 1977-1983.
Verðtrygging launakerfanna batt þáverandi launakerfi í fjötra, allir taxtar
hækkuðu jafnt eftir tilskildum reiknifornmúlum.
Félagsmenn
stéttarfélaganna voru ákaflega ósáttir við ekki væri hægt að hækka laun umfram
verðbólgu og þá sérstaklega lægstu taxta. Sú farsæla ákvörðun var tekin að
rjúfa þessi, frá að þessum tíma hafa meðallaun hækkað um þriðjung umfram
verðlagsvísitölu og lægstu laun mun meira.
Það
skapast ásýnd nýs kerfis sem varð til á uppgangsárunum eftir árið 1986 og
raunlaun sprengdu sig frá öllum kjarasamningum. Grunnlaun urðu reiknitala sem
sveiflaðist í takt við efnahagsástandið hverju sinni. Raunlaun náðu hæstu hæðum
á árunum 1986 og 1987, enda mikið í gangi hér landi. Bygging flugstöðvar,
Kringlunnar og Blönduvirkjunar.
Allt
það hrundi niður árið 1989 og raunlaunin með, en þau fara síðan fara hækkandi
eftir árið 1993. Hér á landi varð reyndar bankahrun 1990 eins og hinum
Norðurlöndum en það tókst að fela það hrun í hinni handstýrðu krónu og
efnahagur stórs hluta íslenskra heimila var í rústum á þessum árum. Atburðirnir
2008 eru ekki eina hrunið sem hefur orðið hér á landi, eins og margir virðast
halda.
Skráð atvinnuleysi hér á landi
var 1,7% af áætluðu vinnuafli árið 1989. Það er sannarlega ekki há tala, alla
vega ef hún er skoðuð með tilliti til annarra Evrópulanda. Hún verður hins
vegar mjög há í augum íslenskra launamanna þegar litið er til þess að á árunum
1970 - 1988 var atvinnuleysi hér á landi þrefalt minna, eða að meðaltali 0,6%.
Ótti við atvinnuleysi stóran þátt
í að þjóðarsáttin náði fylgi í verkalýðsfélögum. OECD skoðaði stöðu
verknámsfólks í samanburði við bóknámsfólk. Atvinnuþátttaka fólks á Íslandi er
mjög há. Atvinnuþátttaka fólks með starfsmenntun er 86% hér á landi, 73% meðal
stúdenta. Atvinnuleysi meðal starfsmenntaðra er þriðjungi minna en hjá þeim sem
hafa tekið stúdentspróf.
Munur
á litlum vinnumarkaði og stórum
Oft hefur komið til tals meðal
starfsmanna menntamála að búa eigi til fleiri námsleiðir með skilgreindu
lokaprófi. Svo ég nefni einfalt dæmi til skýringar, rafvirkjun (4 ára nám) yrði
skipt upp í, raflagnir, heimilistækjaviðgerðir, skipalagnir, símakerfi,
iðnstýringar, raforkuvirki, og margt fleira. Nám á þessum fagbrautum yrði eitt
til tvo ár.
Nefnt hefur verið að hægt sé að
búta niður allar helstu löggiltu iðngreinarnar í dag og búa til allt að 100
nýjar námsbrautir. Sú leið er aftur á móti vandfarin því starfandi iðnaðarmenn vilja
ekki að starfsgrein þeirra sé bútuð niður í margar smærri starfsgreinar, með
því væri verið að þynna út og eyðileggja löggilt réttindi þeirra.
Á litlum vinnumarkaði eins og
hér er þarftu að hafa mun víðtækari þekkingu og um leið löggilt starfsréttindi
til þess að tryggja stöðu þína á vinnumarkaði til langs tíma, allt önnur lögmál
gilda á stórum vinnumörkuðum.
Þegar fjöldi erlendra manna fór
að vaxa á okkar vinnumarkaði, þá staðfestu starfsmenn hins opinbera
starfsréttindi á grundvelli samþykkta innan EES. Þar er t.d. skráð að einstaklingur
sem hefur t.d. starfað við samsetningu kæliskápa í 5 ár og hefur öðlast
réttindi á því, hann er ekki að finna í dálkunum yfir brottfall í viðkomandi
landi.