Það er grundvallaratriði í lýðræðislegu
stjórnskipulagi að allir þegnar samfélagsins hafi jafna möguleika til þess að
hafa áhrif á stjórn landsins. Atkvæði allra kjósenda vegi jafnt þegar gengið er
til kosninga. Á þetta var lögð mikil áhersla á Þjóðfundinum og hefur þetta
verið áberandi krafa á öllum stigum við endurnýjum stjórnarskrárinnar. Andstæðingum þessa brýna máls hefur
tekist að gera þetta að deilumáli milli landsbyggðar og þéttbýlis á SV-horni
landsins. Þetta misvægi er að hluta til
afleiðing búsetuflutninga frá dreifbýli til þéttbýlis, ekki meðvitað pólitískt
markmið. En það veldur aftur á móti að mikil völd eru í höndum flokksmaskínanna,
sakir þess að núgildandi kosningakerfi er þannig að allt að 2/3 þingsæta eru
fyrir fram örugg og tryggir núverandi flokkakerfi.
Landsbyggðin hefur alltaf átt fleiri fulltrúa á þingi
en íbúahlutfall segir til um. Miklar breytingar voru gerðar til bóta með
kjördæmabreytingunni árið 1959 og síðar með nýrri kjördæmaskipan. Í alþingiskosningum 2009 voru um
2.400 kjósendur á kjörskrá að baki hverjum kjörnum þingmanni í
Norðvesturkjördæmi en tæplega 5.000 í Suðvesturkjördæmi. Þingmaður í
Suðvesturkjördæmi þurfti þannig að fá ríflega tvöfalt fleiri atkvæði en
þingmaður í Norðvesturkjördæmi til að ná kjöri.
Eftirlitsmenn öryggis- og
samvinnustofnun Evrópu (ÖSE) voru hér á landi og fylgdust með síðustu
alþingiskosningum. Í skýrslu ÖSE um kosningarnar var bent á að misvægi atkvæða
milli höfuðborgarsvæðisins og landsbyggðarinnar væri alltof mikið. Reglur ÖSE
kveða á um að misvægið milli einstakra kjördæma sé innan 10% og aldrei meira en
15%. Mismunurinn hér fór aftur á móti upp í 100% og taldi ÖSE að tímabært væri að
huga að endurskoðun á viðkomandi lagaákvæði um dreifingu þingsæta.
Í umræðum um stöðu dreifbýlis gagnvart þéttbýlinu á
SV-horninu er málum gjarnan stillt upp með þeim hætti, að dreifbýlið búi við
einhverskonar samsæri af hálfu þéttbýlinga. Til þess að vinna gegn þessu
samsæri verði að viðhalda mismunandi vægi atkvæða. Með því sé stuðlað að
öflugri atvinnutækifærum í dreifbýlinu og launakjör bætt, samfara því að minnka
atvinnuleysi og slaka félagslega stöðu í dreifbýlinu. Þessu er haldið fram
þrátt fyrir að um áratugaskeið hafi verið mikið misvægi atkvæða og atvinnuleysi
og slök félagsleg staða hér á landi er mest í úthverfum höfuðborgarsvæðisins.
Í tillögum Stjórnlagaráðs er lagt til
í 39. grein að öll atkvæði á landinu vegi jafnt. Alþingi geti ákveðið hvort
landið verði eitt kjördæmi en skipt því upp í allt að átta kjördæmum. Í
tillögum Stjórnlagaráðs er gert ráð fyrir að hægt sé að setja lágmörk sem
tryggi hverju kjördæmi lágmarksfjölda þingmanna í réttu hlutfalli við fjölda kjósenda
á viðkomandi kjördæmis. Þetta er lágmarkstrygging því kjördæmin munu fá að jafnaði fleiri þingmenn
en svarar til kjósendafjölda, sérstaklega ef þar eru frambjóðendur sem höfða
til kjósenda utan síns kjördæmis. Ástæða er að benda á að langflestir íbúa
SV-hornsins eiga rætur í öðrum landsvæðum og eru með miklar tengingar þangað. Það
er líklegt að sum kjördæmi fái fleiri þingsæti en svarar til kjósendatölu. En
það er þá að vilja kjósenda annars staðar að af landinu, en ekki fyrir skikkan
kosningakerfisins eins og nú er.
Listar verða boðnir fram á
kjördæmavísu en líka landsvísu. Frambjóðandi á kjördæmislista má jafnframt vera
á landslista síns flokks eða samtaka, en þar mega líka vera frambjóðendur utan
kjördæma. Kjósandi getur valið einstaklinga, jafnvel af mörgum listum. Gagnvart
kjósendum er landið því sem eitt kjördæmi. Frambjóðandi hlýtur að jafnaði að
tala til kjósenda í kjördæmi sínu en líka höfða til allra landsmanna, vilji
hann hljóta stuðning utan kjördæmis síns. Þannig nást kostir landskjörs, sem kallar
fram ábyrgð þingmanna gagnvart öllum landslýð, en um leið er trygging fyrir því
að rödd hverrar byggðar heyrist á Alþingi.
Misvægi
atkvæða hér á landi hefur leitt til þess að við búum við klúðurslegt
kosningakerfi, þar sem reynt er að tryggja jöfnuð milli flokka með flóknu
jöfnunarsætakerfi. Með jöfnu atkvæðavægi geta úthlutunarreglur orðið
einfaldari. Í stjórnarskrám er það grundvallarregla að allir eigi að vera
jafnir fyrir lögum og
njóta sömu mannréttinda. Lýðræðið getur ekki verið stigskipt. Það er stjórnarskrárbrot
að tala um hálf mannréttindi í kosningarrétti og í öðrum lýðréttindum.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli